बेल

बेल
लॅटिन नाव - Aegle marmelos (ईगल मार्मेलॉस)
इंग्रजी नाव - वुड अ‍ॅपल, बेंगाल क्विन्स, गोल्डन अ‍ॅपल
भारतीय नावे - बिल्व, श्रीफल (संस्कृत/हिंदी), बिली (गुजराथी), विल्वम (तमीळ), मुरेडू (तेलुगू)
कुल - लिंबूकुळ
कुळकथा - ग्रीक कथांत हेस्पेरिडेस नावाच्या तीन भगिनी वर्णिलेल्या आहेत. ग्रीक देवता हेरा हिचा झ्यूस या देवाशी विवाह झाल्यावर तिला सुवर्ण सफरचंदाची भेट मिळाली. एका ड्रॅगनच्या मदतीने हेस्पेरिडेस भगिनींपैकी ईगल नावाची एक अप्सरा या सुवर्ण सफरचंदाचे रक्षण करते. त्या अप्सरेच्या नावावरुन ईगल हे नाव लॅटिन भाषेत बिल्ववृक्षाला मिळाले. पोर्तुगीज भाषेत संगमरवरी म्हणजे मार्मेलोस्ड. त्यावरुन मार्मेलॉस ही संज्ञा आली. श्रीफल या संस्कृत नावाचा अर्थ लक्ष्मीचे फळ, पवित्र फळ.
बेल हा एक मध्यम उंचीचा पानगळी वृक्ष आहे. याची साल खडबडीत, राखाडी रंगाची असते. तपकिरी रंगाच्या फांद्यांवर जवळजवळ एक इंच लांबीचे काटे असतात. पाने एकांतरित आणि त्रिदली असतात. लंबगोलाकार आणि टोकदार पर्णिकांवर पारदर्शक तैलग्रंथींचे ठिपके असतात. फुले हिरवट पांढरी आणि सुवासिक असतात. फळे आकाराने मोठाली, गोल असतात. बाह्य कवच लाकडासारखे टणक, पांढुरके हिरवट असते. आतला गर केशरी भगवा असून त्यात धाग्यांत गुरफटलेल्या अनेक बिया असतात.
बेलफळाच्या गरापासून सरबत बनवतात. अतिसारावरचा तो एक खात्रीशीर उपाय. बेलतेलाचा वापर लाकडाला झिलई देण्यासाठी करतात. कीडरोधक म्हणूनही हे तेल उपयोगी असते. लाकूड घरबांधणीसाठी आणि हत्यारे बनवण्यासाठी वापरतात. कच्च्या फळांच्या कवचापासून पिवळा रंग निघतो तो कापडावरील छपाईसाठी वापरतात. पाने डोळ्यांवर पोटीस म्हणून बांधतात. वातविकारावरील दशमुळांपैकी बेलमूळ एक महत्त्वाचा घटक आहे.
बेलाच्या पानांत पार्‍याचा अंश असतो असे म्हणतात आणि या पार्‍यामुळे बिल्वपत्र ज्यात असते ते पाणी कधी खराब होत नाही. म्हणूनच कदाचित अभिषेकाच्या तीर्थात बिल्वदलं घातली जातात.
लोककथा - महादेवाच्या पूजेअर्चेत बेल वाहणे हा विधी अत्यंत आवश्यक मानला गेला आहे, त्यामुळेच शंकराच्या देवळाजवळ एकतरी बेलाचे झाड असतेच. बेलाच्या लाकडाचा दंड महादेवाने हातात धरलेला असतो, त्यामुळे महादेवाला 'बिल्वदंडिन्' असेही एक नाव आहे.
बेपर्वा माणसांबद्दल बोलताना-" बेल पकल कौआ के बोप ला का" (बेलाची फळे पिकली तरी कावळ्याला त्याचे काय?) सगळ्या पिकल्या फळांवर कावळा चोच मारतो, परंतु बेलाचे फळ इतके टणक असते, की कावळ्याची चोच त्यात घुसूच शकत नाही. त्यामुळे बेलफळ पिकले तरी कावळ्याला त्याचे सोयरसुतक काही नाही.
बेलाचे झाड आणि बोरीचे झाड जर एखाद्या जागेवर शेजारीशेजारी वाढली असतील, तर त्या जमिनीखाली झरा असणार असे समजतात.
एका तांत्रिक लोककथेमधे अशी गोष्ट सांगितली जाते, की लक्ष्मी एकदा गायीचे रूप घेऊन पृथ्वीवर आली. पवित्र गायीच्या शेणातून एक बेलाचे झाड उगवले. माणसाच्या कृत्याचे फळ लक्ष्मी त्याला देते, याचे प्रतीक म्हणून डाव्या हाताच्या तळव्यात बेलफळ घेतलेल्या लक्ष्मीचे दर्शन भुवनेश्वरीच्या तंत्रामध्ये दाखवले आहे.
नवीन कार्याच्या शुभारंभी लोक बेलास प्रदक्षिणा घालतात, कारण बेल नवे कार्य यशस्वी करून देतो असे म्हणतात.