पळस

पळस उर्फ वनज्योत
लॅटिन नाव - Butea frondosa / Butea monosperma (बुटिया फ्राँडोसा, बुटिया मोनोस्पर्मा)
इंग्रजी नाव - फ्लेम ऑफ द फॉरेस्ट, पॅरट ट्री
भारतीय नावे - पलाश, ढाक, किंशुक (संस्कृत), परासु (तमीळ), मोडुगा (तेलुगू)
कुल - पतंगरूप कुल, शिंबी कुल
कुळकथा - पळसाचे बुटिया हे नाव जॉन स्टुअर्ट दि अर्ल ऑफ बुट या नावावरुन दिले गेले. सद्गृहस्थ, इंग्लंडचे पंतप्रधान, वनस्पतीप्रेमी होते. मोनोस्पर्मा म्हणजे एकबीजधारी आणि फ्राँडोसा म्हणजे पर्णयुक्त. किंशुक या संस्कृत नावात 'अरे, हा पोपट की काय?' असा आश्चर्योद्गार आहे. 'अहाहा! काय तजेलदार?' असाही एक अर्थ होतो. पलाश म्हणजे पाने आणि देखणेपणा, सौंदर्य.
पळस हा एक मध्यम आकाराचा पानगळी वृक्ष आहे. याचे खोड आणि फांद्या वेड्यावाकड्या असतात. साल खडबडीत, राखाडी रंगाची असते. मात्र कोवळ्या फांद्या गडद हिरव्या रंगाच्या, मऊ मखमली असतात.
पाने त्रिदली, आकाराने मोठी, काहीशी कडक असतात. कोवळी पाने तांबूस हिरवी असतात व त्यांवर मखमली लव असते. सर्व पाने गळून गेल्यावर पळसाला फुलांचे धुमारे फुटतात. आणि फुले फुलल्यावर संपूर्ण रूपच पालटून जाते. ग्रीष्माच्या सुरुवातीला महाराष्ट्राचा काळा, रांगडा कातळ या लालजर्द पलाशांनी रंगून गेल्यावर इतका कमालीचा देखणा दिसतो! फुले साधारण तीन तीन गुच्छांमध्ये येतात. त्यांचा रंग ज्वालेसारखा लालसर केशरी भगवा असतो. गुच्छ काहीसे ताठ, पाकळ्या मऊ मुलायम, चंदेरी लव असल्याने सूर्यप्रकाशात चमकणार्‍या असतात. पाकळ्या मागेच वळलेल्या असतात. त्यापैकी दोघींची बाकदार चोच बनते, म्हणून तर हा पॅरट ट्री.
फळ लांबट शेंगेच्या आकाराचे. परिपक्व फळ शुष्क तपकिरी आणि फळाच्या टोकाला एकच बी असते.
पळसाच्या लाल, खोडापासून स्त्रवणार्‍या डिंकाचा उपयोग कातडे कमावण्यासाठी करतात. लाखेचे किडे पळसाच्या कोवळ्या फांद्यांवर पोसतात. ही लाख रंगांत, सीलिंग वॅक्स म्हणून वापरतात. पानांच्या पत्रावळी बनवतात आणि क्वचित इरली बनवायलाही त्यांचा वापर होतो. मुळांपासून मिळणार्‍या धाग्यांचे दोर होतात. लाकूड पाण्यातही टिकून राहते, म्हणून होड्या बनवण्यासाठी वापरतात.
हा वृक्ष जेव्हा ऐन बहरात असतो, तेव्हा क्षितिजावर लखलखीत चमकणार्‍या ज्वालेसारखा दिसू लागतो. कवी कालिदासाने 'ऋतुसंहार' या आपल्या काव्यात पळसाचे वर्णन फार सुरेख केले आहे. तो म्हणतो, 'त्या वृक्षाची अरण्ये म्हणजे देदिप्यमान अग्नीच होत! या अरण्यामुळे सृष्टी म्हणजे लाल वस्त्रे परिधान केलेल्या वधूसारखी दिसत आहे.' कवी अमीर खुश्रूने पळसफुलांची तुलना सिंहाच्या रक्तरंजित पंजाशी केली आहे.
लोककथा - देवांची मदिरा म्हणजे सोमरस. त्याची उत्पत्ती चंद्रापासून होते. एकदा बहिरी ससाण्याने आपली पिसे सोमरसात बुडवली, त्यावेळी त्यातले एक पीस पृथ्वीवर पडले. त्या पिसापासून पळस निर्माण झाला, जो चंद्राला अतिशय प्रिय आहे.
आदिवासी लोकांमध्ये एक अंधश्रद्धा आहे, की अश्विनी नक्षत्राच्या काळामधे (सप्टें-ऑक्टो.च्या सुमारास) पळसाच्या मुळाचा एक भाग तोडून एखाद्या माणसाच्या हाताला बांधून ठेवल्यास, तो माणूस ज्या स्त्रीला स्पर्श करील, ती स्त्री त्याच्या प्रेमात पडते.
लोककथा - कारापुत आदिवासी लोकांच्या पेंगू, भग, मुरिया अशा तीन टोळ्या होत्या. चैतू भगताच्या मुलीचे लग्न त्याने आपल्या टोळीतल्या एकाबरोबर लावून दिले, ज्याच्यावर तिचे प्रेम नव्हते. मुरिया टोळीतल्या एका काळ्या सरदारावर तिचे मन जडले. टोळीतल्या लोकांना हे समजल्यावर त्यांनी तिच्या नवर्‍याला सावध केले आणि एक दिवस शिकारीला गेलो असे खोटे सांगून त्याने चैतू भगताच्या मुलीला त्या सरदाराबरोबर बोलत असताना पकडले. तो भयकंर संतापला आणि त्याने दोघांना ठार मारून त्यांची प्रेते जंगलात फेकून दिली. त्यांच्या शरीरातून वाहणारे रक्त एकमेकांत मिसळून एक झरा तयार झाला आणि त्यातून हा वृक्ष जन्माला आला. तरुणीचे लाल आणि तिच्या प्रियकराचे काळे रक्त. म्हणून पळसाची फुले काळपट लाल रंगाची झाली.